Ήταν 8 Μάϊου το 1903 όταν ένας από τους πιο αμφιλεγόμενους ζωγράφους όλων των εποχών έφυγε από τη ζωή σε ηλικία 54 ετών. Ο λόγος για τον Πολ Γκογκέν.
Ο Γκογκέν δέχτηκε δριμεία κριτική από πολλούς και ο λόγος δεν ήταν άλλος από τις σχέσεις που διατηρούσε με ανήλικα κορίτσια – ενώ φημολογείται πως έπασχε από σύφιλη. Αληθεύουν όμως πράγματι όλα όσα ακούγονται μέχρι και σήμερα για τον εμβληματικό ζωγράφο. Κι αν τελικά ναι, υπό ποιους όρους;
Ας πάρουμε την ιστορία του από την αρχή.
Ο Πολ Γκογκέν πέρασε τα πρώτα επτά χρόνια της ζωής του στο Περού – το οποίο και αποχωρίστηκε όταν τον έφεραν πίσω στη Γαλλία για να πάει σχολείο. Το μισούσε: η προσαρμογή δεν ήταν ποτέ το φόρτε του Γκογκέν. Σήκωσε τις γροθιές του και γρύλισε: «Είμαι ένα άγριο πράγμα από το Περού». Οι συμμαθητές του φοβήθηκαν.
Τα τρία τελευταία χρόνια της ζωής του τα πέρασε στο μικροσκοπικό νησί Hiva Oa της Γαλλικής Πολυνησίας. Η σύφιλη ήταν ευρέως διαδεδομένη στα νησιά την εποχή του Γκογκέν. Ο γιατρός του, ο οποίος βρισκόταν στην Ταϊτή, το μεγαλύτερο από τα νησιά της Γαλλικής Πολυνησίας, γνώριζε καλά την ασθένεια και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο ζωγράφος δεν έπασχε από σύφιλη, αλλά μάλλον από έκζεμα και ερυσίπελα, που επιδεινώθηκαν από μολυσμένα τσιμπήματα της μύγας Simulium buissoni. Την ίδια άποψη είχαν και οι δύο γιατροί που τον περιέθαλψαν αργότερα στη Hiva Oa.
Αυτοπροσωπογραφία του Γκωγκέν το 1893, με το Πνεύμα των Νεκρών να παρακολουθεί στο βάθος.
Η σχέση με τα ανήλικα κορίτσια
Η ηλικία συναίνεσης στη Γαλλία και στις αποικίες ήταν τα 13 έτη. Αυτό δεν ήταν ασυνήθιστο για τον κόσμο εκείνης της εποχής. Στις ΗΠΑ, φερειπείν, η ηλικία συναίνεσης κυμαινόταν μεταξύ 10 και 12 ετών, σύμφωνα με τον Guardian. Στο πλαίσιο της εποχής, οι Πολυνησιώτισσες ερωμένες του Γκογκέν ήταν χωρίς εξαίρεση «ενήλικες». Όσο αποκρουστικό κι αν ακούγεται, δεν έκανε τίποτα παράνομο ή έστω ασυνήθιστο για την εποχή εκείνη.
Ο Γκογκέν είχε τρεις σοβαρές σχέσεις. Η Τεχαμανά, η πιο γνωστή του σύντροφος, υποτίθεται ότι ήταν 13 ετών, αλλά ένα πιστοποιητικό γέννησης που ανακαλύφθηκε πρόσφατα δείχνει ότι ήταν 15 ετών. Στο πλαίσιο αυτών των σχέσεων, ο Γκογκέν ακολούθησε τα τοπικά έθιμα. Τα σεξουαλικά έμπειρα κορίτσια προσφέρονταν από τις οικογένειές τους.
Μετά από μερικές εβδομάδες, η κοπέλα πήγαινε στην οικογένειά της για ένα διάστημα, για να αποφασίσει αν ήθελε στη συνέχεια να επιστρέψει στον νέο της σύζυγο. Η Τεχαμανά επέστρεψε στον Γκογκέν. Δεν υπήρξε κανένας εξαναγκασμός. Αυτή, όπως και οι μετέπειτα σύντροφοι του Γκογκέν, ήταν ελεύθερη να έρχεται και να φεύγει, να επιστρέφει οριστικά στην πατρίδα της αν ήθελε και να έχει άλλους εραστές.
Δεν υπήρχε κανένα οικονομικό όφελος από την παραμονή της: Ο Γκογκέν στην παραλιακή του καλύβα δεν ήταν πλουσιότερος από τον μέσο χωρικό. Όταν επέστρεψε στο Παρίσι για μερικά χρόνια για να πουλήσει τους πίνακές του, η Τεχαμανά ξαναπαντρεύτηκε. Όταν επέστρεψε, πήγε να ζήσει μαζί του για μερικές εβδομάδες για χάρη των παλιών χρόνων.
Eh quoi! Tu es jaloux?, Πολ Γκογκέν
Η ισότητα των φύλων
Το 2020, επανεμφανίστηκε το χειρόγραφο του σημαντικότερου γραπτού έργου του Γκογκέν – Avant et Après (Πριν και μετά). Εξαφανισμένο εδώ και έναν αιώνα, περιέχει 200 χειρόγραφες σελίδες με τις σκέψεις του Γκογκέν για τη ζωή, την τέχνη, τη θρησκεία και τα πάντα. Στη συνέχεια, ένα χρόνο αργότερα, ολοκληρώθηκε το Catalogue Raisonné. Πρόκειται για κάτι σαν την επίσημη «βίβλο» του καλλιτέχνη, που συγκεντρώνει κάθε πληροφορία για όλα τα επαληθευμένα έργα.
Ο Γκογκέν είχε μια Δανή σύζυγο και έναν γιο που ζούσε στη Νορβηγία. Υπάρχουν επιστολές και στις δύο γλώσσες και ένα μακροσκελές αμετάφραστο οικογενειακό απομνημονεύμα του γιου.
Ένα από τα πιο εκπληκτικά πράγματα που ανακαλύπτει κανείς για τον εμβληματικό ζωγράφο σκαλίζοντας τα τη βιογραφία του είναι η ισχυρή πίστη του στην ισότητα μεταξύ των δύο φύλων.
Η γιαγιά του, η Φλόρα Τριστάν, ήταν σφοδρή μαχήτρια για τα δικαιώματα των γυναικών και θαυμάστηκε πολύ από τον Καρλ Μαρξ. Ο Γκογκέν εκτιμούσε τα δημοσιευμένα γραπτά της. Ενθάρρυνε ενεργά τις γυναίκες του κύκλου του, συμπεριλαμβανομένης της συζύγου του, να βρουν την ολοκλήρωση μέσα από την ανεξαρτησία.
Η στάση αυτή του Γκογκέν ρίχνει φως στην πολύπλοκη σχέση του με την Τεχαμανά, η οποία εμφανίζεται σε πολλούς πίνακες. Το έργο Tehamana Has Many Parents, που ολοκληρώθηκε το 1893, είναι το πορτρέτο ενός ατόμου, αλλά και το πορτρέτο ενός πολιτισμού σε εξέλιξη. Η Τεχαμανά φοράει ένα ιεραποστολικό φόρεμα αλλά κρατάει μια πολυνησιακή βεντάλια. Σε έναν τοίχο πίσω της, μια σειρά από μυστηριώδη ιερογλυφικά παραπέμπουν στον αρχαίο πολιτισμό του νησιού, μεγάλο μέρος του οποίου καταστράφηκε από τους ιεραποστόλους. Κάτω από αυτά στέκεται η Hina, η πολυνησιακή θεά του φεγγαριού και της δημιουργίας. Ο Γκογκέν παρουσιάζει την Τεχαμανά ως σύνθεση πολλών πολιτισμών και πολλών γενεαλογικών γραμμών, όπως πίστευε ο Γκογκέν ότι είμαστε όλοι.
I raro te oviri, Πολ Γκογκέν
Το Πνεύμα των Νεκρών
Αλλά το Manao Tupapau, ή το Πνεύμα των Νεκρών που παρακολουθεί, είναι η εικόνα που έχει προκαλέσει τη μεγαλύτερη ζημιά στη φήμη του Γκογκέν. Ο πίνακας του 1892, που δείχνει την Τεχαμανά γυμνή και μπρούμυτα σε ένα κρεβάτι, μπορεί να θεωρηθεί μισογυνιστικός, εκμεταλλευτικός και αποικιοκρατικός. Υπάρχουν όμως και άλλοι τρόποι να τον δει κανείς, οι οποίοι υποδηλώνουν έναν πιο συμπαθητικό, στοργικό Γκογκέν.
Για την Τεχαμανά, όπως και για τους περισσότερους Πολυνησιάνους, ο χριστιανισμός ήταν μια βιτρίνα – πίστευε σε tupapau, κακόβουλα πνεύματα που έκλεβαν το πνεύμα σου στο σκοτάδι. Για το λόγο αυτό, είχε πάντα μια λάμπα πετρελαίου αναμμένη στην καλύβα τους. Ένα βράδυ, η λάμπα είχε σβήσει και ο Γκογκέν τη βρήκε τρομοκρατημένη από το σκοτάδι. Ενσαρκώνει τον φόβο της στη μορφή της γριάς, που συμβολίζει την tupapau και στέκεται στα πόδια του κρεβατιού προς όφελός μας. Αλλά αυτό που ήθελε να αποτυπώσει, είπε, ήταν ο τρόμος της Τεχαμανά για το αόρατο.
Όταν ο Γκογκέν έστειλε τον πίνακα στη σύζυγό του, τη Μέτε, για να τον εκθέσει και να τον πουλήσει στη Δανία, εκείνη δεν προσβλήθηκε από αυτόν. Αντίθετα, τον θεώρησε «υπέροχο». Η ίδια η Μέτε φοβόταν επίσης το σκοτάδι και είχε πάντα μια λάμπα αναμμένη.
Σημειώσεις του Πολ Γκογκέν
«Χαίρε Μαρία»
Ο Γκογκέν πίστευε στην πολιτισμική σύνθεση, η οποία σήμερα συχνά καταδικάζεται ως πολιτισμική οικειοποίηση. Είδε τον άνθρωπο ως μια μεγάλη σύνθεση φυλής, θρησκείας και χρώματος. Ένας από τους πρώτους πίνακες που ζωγράφισε στην Ταϊτή ήταν το Ia Orana Maria, ή Χαίρε Μαρία. Αυτό το έργο του 1891 απεικονίζει μια πολυνησιακή Παναγία που μεταφέρει στον ώμο της το πολυνησιακό Χριστό ως βρέφος. Ο πίνακας εκτέθηκε στο Παρίσι και προκάλεσε σκάνδαλο. Μια μη λευκή αγία οικογένεια! Μόλις το 1951 μια παπική εγκύκλιος κατέστησε επιτρεπτή την απεικόνιση μιας τέτοιας εικόνας.
Τρομοκρατημένος από το καταπιεστικό και εκμεταλλευτικό γαλλικό αποικιακό καθεστώς της Ταϊτής, ο Γκογκέν ασχολήθηκε με την πολιτική δημοσιογραφία. Έγραφε άρθρα για μια τοπική εφημερίδα και αργότερα ίδρυσε τη δική του εφημερίδα εκθέτοντας τη διαφθορά και την αδικία των Γάλλων αξιωματούχων. Έγραφε επίσης στην κυβέρνηση στο Παρίσι, παρακαλώντας για δικαιότερη φορολόγηση και μεταχείριση. Ο κυβερνήτης της Ταϊτής έκανε μήνυση για συκοφαντική δυσφήμιση εναντίον του, αλλά δεν υπήρχε περίπτωση ο Γκογκέν να δικαιωθεί στο διεφθαρμένο γαλλικό αποικιακό δικαστήριο, οπότε κατέφυγε 500 μίλια μακριά στη Hiva Oa, επίσης γαλλική αποικία. Όταν έφτασε, εξεπλάγη όταν τον πολιορκούσαν σαν διασημότητα – όχι, όπως ανακάλυψε, για τη ζωγραφική του, αλλά για τη δημοσιογραφία του.
Σημειώσεις του Πολ Γκογκέν
Ένας συντηρητικός επίσκοπος
Η Hiva Oa διοικούνταν από τον επίσκοπο Μάρτιν, έναν φοβερό πουριτανό που είχε απαγορεύσει τη γύμνια, την πολυανδρία, την ιερή τέχνη του τατουάζ και κάθε παράσταση του ερωτικού χορού Upa Upa. Ο επίσκοπος Μάρτιν υποχρέωνε όλα τα παιδιά των ιθαγενών να φοιτούν σε γαλλικό καθολικό οικοτροφείο μέχρι την ηλικία των 14 ετών. Διδάσκονταν το γαλλικό πρόγραμμα σπουδών και τους επιτρεπόταν να μιλούν μόνο γαλλικά, με στόχο να εξαλειφθεί η πολυνησιακή γλώσσα, ο πολιτισμός, η οικογενειακή δομή και η εθνική ταυτότητα μέσα σε μία γενιά.
Οι οικογένειες των παιδιών ήταν συντετριμμένες. Όμως ο Γκογκέν ανακάλυψε έναν μικρό γαλλικό νόμο που όριζε ότι μόνο τα παιδιά που ζούσαν σε ακτίνα δύο μιλίων από ένα σχολείο έπρεπε να το παρακολουθούν. Ακολούθησε μαζική μετεγκατάσταση στην ύπαιθρο. Η γλώσσα, ο πολιτισμός και η οικογενειακή ενότητα επιβίωσαν στο νησί και ο Γκογκέν έγινε πιο δημοφιλής από ποτέ. Του ζητήθηκε να ανταλλάξει ονόματα. Όταν το κάνατε αυτό, πίστευαν, ανταλλάσσατε ψυχές και είχατε όλη την περιουσία σας κοινή, συμπεριλαμβανομένων των συζύγων. Ήταν η μεγαλύτερη τιμή που μπορούσες να προσφέρεις, το ισοδύναμο του να γίνεις αδελφός εξ αίματος.
Στη Hiva Oa, ο Γκογκέν συνέχισε να υποβάλλει στο Παρίσι αίτηση για δικαιότερη μεταχείριση των ιθαγενών και να ενεργεί ως δικηγόρος τους στο τοπικό δικαστήριο. Οι Πολυνήσιοι τον αγαπούσαν, οι Γάλλοι τον μισούσαν. Ο κυβερνήτης ανέφερε στο Παρίσι ότι ο Γκογκέν ήταν «υπερασπιστής των βλαβών των ιθαγενών. Ένας ανατροπέας του κράτους δικαίου και ένας επικίνδυνος αναρχικός».
Ήταν σημαδεμένος άνθρωπος. Όταν κατηγόρησε έναν χωροφύλακα σε ένα κοντινό νησί ότι δέχεται δωροδοκίες, ο κυβερνήτης απάντησε με την κατηγορία της συκοφαντικής δυσφήμισης. Η υπόθεση εκδικάστηκε από τον τοπικό Γάλλο δικαστή και ο Γκογκέν κρίθηκε ένοχος, του επιβλήθηκε πρόστιμο 500 φράγκων και καταδικάστηκε σε τρίμηνη φυλάκιση. Μόλις ένα χρόνο αργότερα, η υπόθεση θα επανεξεταζόταν και οι κατηγορίες του Γκογκέν θα βρίσκονταν σωστές. Αλλά μέχρι τότε, ο καλλιτέχνης είχε πεθάνει.
*Με πληροφορίες από: The Guardian, Κεντρική Φωτογραφία: Manao Tupapau, Πολ Γκογκέν
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου